Η επιβάρυνση των προϊόντων της κυψέλης με υπολείμματα ακαρεοκτόνων σκευασμάτων

Η άμεση επιβάρυνση των προϊόντων της κυψέλης με υπολείμματα, γίνεται με τη χρήση κτηνιατρικών φαρμάκων εντός αυτής, προκειμένου να αντιμετωπισθούν οι διάφορες ασθένειες που προσβάλλουν τις μέλισσες. Η σημαντικότερη κατηγορία σκευασμάτων που χρησιμοποιείται είναι τα ακαρεοκτόνα, καθώς το Varroa destructor είναι το κυρίαρχο πρόβλημα για την υγιεινή ενός μελισσιού. Για την καταπολέμηση της βαρρόα χρησιμοποιούνται τόσο χημικά σκευάσματα όσο και φυσικές ουσίες. Ακολουθεί ο πίνακας 1 με τα Ανώτατα Επιτρεπτά Όρια Υπολειμμάτων από την Ε.Ε

Τα χημικώς συντιθέμενα ακαρεοκτόνα (εγκεκριμένα και μη) που χρησιμοποιούνται στο χώρο της ελληνικής και παγκόσμιας μελισσοκομίας είναι:

amitraz

Αν και δεν είναι εγκεκριμένο για μελισσοκομική χρήση στην Ελλάδα, χρησιμοποιείται από τους παραγωγούς. Εφαρμόζεται σε αρκετές Ευρωπαϊκές χώρες και στις Η.Π.Α. με πολύ καλά αποτελέσματα όσον αφορά στην αποτελεσματικότητα του. Το χαμηλό pH του μελιού είναι ο λόγος που αποδομείται σε τρεις εβδομάδες στα ανθόμελα, και σε τέσσερις εβδομάδες στα μέλια μελιτώματος- καθώς τα τελευταία έχουν υψηλότερο pH (Bogdanov, 1988). Το κυριότερο φαρμακευτικό σκεύασμα της συγκεκριμένης δραστικής ουσίας, το Τακτίκ, χρησιμοποιείται στην κτηνοτροφία και ιδιαίτερα στα άλογα και τα πρόβατα. Εταιρεία παραγωγής του φαρμάκου είναι η AgrEvo και η εφαρμογή του γίνεται με υποκαπνιστικές ταινίες, με ψεκασμό και αεροζόλ. Είναι η μία από τις τρεις συνθετικές δραστικές ουσίες που χρησιμοποιούνται στη μελισσοκομία, για τις οποίες η Ε.Ε. θέσπισε Ανώτατο Επιτρεπτό Όριο Υπολειμμάτων (πίνακας 1). Το Α.Ε.Ο.Υ. του amitraz θεσπίστηκε στα 0.2 mg/kg και αποτελεί το όριο για το μέλι που διακινείται στην Ελλάδα. Μέχρι σήμερα δεν υπάρχουν δημοσιευμένα στοιχεία για υπολείμματα amitraz σε ελληνικό μέλι αλλά τα στοιχεία που έχουμε από άλλες χώρες, στις οποίες χρησιμοποιείται, είναι ενθαρρυντικά. Λόγω της ταχύτατης αποδόμησης του, εμφανίζεται σπάνια σε αναλύσεις δειγμάτων. Εντοπίστηκε μόνο σε περιπτώσεις που το χρονικό διάστημα μεταξύ επέμβασης και τρύγου ήταν πολύ μικρό. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι παρά τη θέσπιση Α.Ε.Ο.Υ. στο μέλι, δεν είναι αποδεκτή η παρουσία της ουσίας στο ελληνικό τελικό προϊόν. Έντονο προβληματισμό δημιουργούν μερικές εργασίες που αναφέρουν ως προϊόντα αποδόμησης του amitraz στο μέλι τις ενώσεις 2,4 dimethylaniline και 2,4 xylidine για τις οποίες υπάρχουν υπόνοιες ότι σε υψηλές συγκεντρώσεις είναι καρκινογόνες και μεταλλαξογόνες (Taccheo et al. 1988b). Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί η ύπαρξη εργασιών από την Αμερική που αναφέρουν ανάπτυξη ανθεκτικότητας της βαρρόα στο amitraz (Elzen et al, 2000). Στον πίνακα 2 γίνεται αναφορά των αποτελεσμάτων ευρωπαϊκών εργασιών που αφορούν σε υπολείμματα amitraz στο μέλι.

coumaphos

Είναι η δεύτερη από τις τρεις δραστικές ουσίες για τις οποίες έχουν καθοριστεί ΑΕΟΥ από την Ε.Ε. Κυκλοφορεί στην Ελλάδα με τη μορφή τριών διαφορετικών φαρμακευτικών σκευασμάτων. Το Perizin και το CheckMite+ που είναι εγκεκριμένα και το Asuntol που δεν έχει έγκριση για μελισσοκομική χρήση. Εταιρεία παραγωγής είναι η Bayer και οι τρόποι εφαρμογής ποικίλλουν. Εφαρμόζεται με ψεκασμό, ως σκεύασμα βραδείας απελευθέρωσης (ταινίες CheckMite+), στην τροφή και συνηθέστερα με τη μορφή σταγόνων στα πλαίσια (Perizin). Το θεσπισμένο Α.Ε.Ο.Υ. του coumaphos για την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ελλάδα είναι 0.1 mg/kg. Το μεγάλο πλεονέκτημα όσο και μειονέκτημα του είναι ότι εντάσσεται στα διασυστηματικά φάρμακα. Αυτό σημαίνει ότι δε δρα αποκλειστικά δια επαφής όπως τα περισσότερα ακαρεοκτόνα, αλλά εισέρχεται στην αιμόλεμφο της μέλισσας και στη συνέχεια στο άκαρι, όταν αυτό απομυζεί την προνύμφη. Το πλεονέκτημα αυτού του τρόπου δράσης είναι η μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα του φαρμάκου, καθώς εξαπλώνεται γρήγορα σε ολόκληρο τον χώρο της κυψέλης και διαρκεί για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Αντίθετα το μεγάλο μειονέκτημα των διασυστηματικών φαρμάκων είναι η μεγάλη υπολειμματικότητα τους, κανόνας από τον οποίο δεν εξαιρείται το coumaphos. Έξι μήνες μετά την επέμβαση με coumaphos, οι μέλισσες παράγουν κερί με υπολείμματα του σκευάσματος αυτού (Wilhelmina and Van Buren, 1992). Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην εφαρμογή του συγκεκριμένου φαρμάκου με τη μορφή ταινιών (CheckMite+). Η χρήση τους άρχισε από τις Η.Π.Α., με τη χρήση περιορισμένου αριθμού ταινιών ανά πολιτεία. Στην Ελλάδα πήρε έγκριση το 2006 και παρά το γεγονός ότι δεν έχει διαδοθεί ακόμα η χρήση του, θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι θα αντικαταστήσει το Perizin. Το μεγάλο πλεονέκτημα των ταινιών coumaphos είναι ότι καταπολεμούν εκτός από τη βαρρόα και ένα νέο εχθρό της μέλισσας που εμφανίστηκε στην Αμερική, το Aethina tumida Marey (Sanford et al, 1999). Τα υπολείμματα coumaphos στο μέλι είναι υψηλότερα όταν τα δείγματα λαμβάνονται από τη γονοφωλιά και όχι από το μελιτοθάλαμο (Taccheo et al, 1988c). Επίσης μεγαλύτερες συγκεντρώσεις υπολειμμάτων έχουμε όταν το φάρμακο δίνεται με ζαχαροζύμαρο παρά με έγχυση (Catjuskova et al, 1990). Εκτός από τα παραπάνω και το χρονικό διάστημα μεταξύ επέμβασης και δειγματοληψίας επηρεάζει σημαντικά το ύψος των υπολειμμάτων. Ως φάρμακο είναι πολύ σταθερό στο μέλι, αλλά λόγω του ισχυρά λιπόφιλου χαρακτήρα του μεταφέρεται γρήγορα στο κερί. Εκεί πλέον δεν αποδομείται αλλά παραμένει ακόμα και μετά τη μετατροπή σε φύλλα κηρήθρας (Krieger 1991, Wilhelmina and Van Buren 1992).
Σε εργασία που πραγματοποιήθηκε στο εργαστήριο Μελισσοκομίας του Α.Π.Θ. μελετήθηκε η υπολειμματικότητα και η διασπορά του coumaphos στην κυψέλη μετά από επέμβαση με τις ταινίες Check Mite +. Προσδιορίστηκε το επίπεδο των υπολειμμάτων του ακαρεοκτόνου στο μέλι, και διερευνήθηκε η κατανομή τους στα πλαίσια ώστε να συσχετισθεί η θέση τοποθέτησης των ταινιών με τη συγκέντρωση των υπολειμμάτων στις κηρήθρες. Τα αποτελέσματα της εργασίας έδειξαν ότι η συγκέντρωση των υπολειμμάτων coumaphos είναι πολύ μεγαλύτερη στο μέλι των πλαισίων που βρίσκονταν σε επαφή με τις ταινίες και ξεπερνάει κατά πολύ το Α.Ε.Ο.Υ. Επιπλέον βρέθηκε ότι η συγκέντρωση του ακαρεοκτόνου στα ίδια πλαίσια εξακολουθεί να βρίσκεται στο επίπεδο του A.E.O.Y. 103 ημέρες μετά την απομάκρυνση των ταινιών. Επομένως ο αποκλεισμός από τον τρύγο των πλαισίων που βρίσκονται σε επαφή με τις ταινίες θα μπορούσε να οδηγήσει σε δραστική μείωση των συγκεντρώσεων υπολειμμάτων coumaphos στο τελικό προϊόν (Karazafiris et al, 2006). Αντίθετα στην ίδια εργασία αναφέρεται ότι οι συγκεντρώσεις των υπολειμμάτων coumaphos στο μελιτοθάλαμο είναι σημαντικά χαμηλότερες και σε καμία περίπτωση δεν υπερβαίνουν το Α.Ε.Ο.Υ.

cymiazole

Πρόκειται για τη δραστική ουσία του φαρμακευτικού σκευάσματος Apitol. Είναι το δεύτερο διασυστηματικό φάρμακο μετά το coumaphos και ένα από τα λίγα υδατοδιαλυτά φάρμακα που χρησιμοποιούνται στη μελισσοκομία. Αυτό δημιούργησε φόβους για πιθανή συγκέντρωση του στο μέλι και όχι στο κερί, όπως τα υπόλοιπα φάρμακα που αναφέραμε. Είναι το τρίτο από τα κτηνιατρικά φάρμακα για τα οποία έχουν οριστεί Α.Ε.Ο.Υ. στο μέλι, παρά το γεγονός ότι δεν χρησιμοποιέιται στην Ελλάδα. Το Α.Ε.Ο.Υ. της cymiazole είναι 1 mg/kg, σημαντικά υψηλότερο από αυτά του coumaphos και του amitraz. Παρασκευάστρια εταιρεία είναι η Giba-Geigy και οι τρόποι εφαρμογής του φαρμάκου είναι με διαβροχή, με έγχυση υδατικού διαλύματος και με την προσθήκη του σε σιρόπι. Δεν υπάρχουν επαρκείς εργασίες για υπολείμματα της συγκεκριμένης δραστικής ουσίας στο μέλι καθώς δεν είναι διαδεδομένη η χρήση του.

flumethrin

Το φαρμακευτικό σκεύασμα είναι το Bayvarol, ενώ εταιρεία παραγωγής η Bayer. Η χρήση του γίνεται με τη μορφή πλαστικών ταινιών. Η πολύ μικρή συγκέντρωση που απαιτείται ανά εφαρμογή και η χαμηλή υδατοδιαλυτότητα του, είναι οι κύριοι λόγοι που δεν ανιχνεύονται υπολείμματα αυτού του φαρμάκου στο μέλι και δε θεωρείται αναγκαίος ο καθορισμός ΑΕΟΥ (Wallner, 1998). Χρησιμοποιείται ιδιαίτερα στην κτηνοτροφία ενώ έχουν καθοριστεί ΑΕΟΥ για πλήθος κτηνοτροφικών προϊόντων τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Είναι δραστική ουσία με ιδιότητες παρόμοιες με του tau fluvalinate. Επίσης είναι ένα από τα πέντε εγκεκριμένα σκευάσματα που κυκλοφορούν στην Ελλάδα. Δυστυχώς όμως οι τελευταίες ενδείξεις που υπάρχουν, δείχνουν ότι η βαρρόα απέκτησε ανθεκτικούς κλώνους, πράγμα που καθιστά αμφίβολη την αποτελεσματικότητα του.

tau fluvalinate

Κυκλοφορεί ως δραστική ουσία τριών φαρμακευτικών σκευασμάτων (Apistan, Mavrik, Klartan). Από τα σκευάσματα αυτά μόνο τα δύο πρώτα κυκλοφορούν στην Ελλάδα, ενώ το Apistan είναι το μόνο εγκεκριμένο. Η μορφή του σκευάσματος σε ταινίες είναι πολύ πιθανό να προκαλέσει σημαντικά υπολείμματα αν διατηρηθεί στην κυψέλη για περισσότερες από 6 εβδομάδες ανά επέμβαση. Επίσης οι Μπαλαγιάννης και Σαντάς αναφέρουν ότι η υπολειμματικότητα του αυξάνει σε συνθήκες αποθήκης παρά μέσα στην κυψέλη – πιθανότατα λόγω μη μεταφοράς στο κερί. Ειδικά κατά τη χρήση του ως διάλυμα απαιτούνται εξαιρετικά μικρές συγκεντρώσεις που καθιστούν απίθανη τη μόλυνση των προϊόντων της κυψέλης με υπολείμματα. Ήταν το πιο ευρέως χρησιμοποιούμενο ακαρεοκτόνο την τελευταία δεκαετία, αλλά οι ενδείξεις ότι αναπτύχθηκαν ανθεκτικοί κλώνοι του ακάρεος οδηγούν στη σταδιακή αντικατάσταση του (Elzen et al, 2000). Στον πίνακα 4 παρατίθενται αποτελέσματα εργασιών που έχουν δημοσιευτεί και αφορούν σε υπολείμματα του tau fluvalinate σε μέλι.

bromopropylate

Η χρήση του άρχισε το 1975 αλλά εγκαταλείφθηκε λόγω του δύσκολου τρόπου εφαρμογής του (υποκαπνιστικές ταινίες) και των σημαντικών υπολειμμάτων που ανιχνεύονταν στο μέλι. Η χρήση του ήταν ιδιαίτερα εκτεταμένη στην Κεντρική Ευρώπη, γι’ αυτό πολλές εργασίες προέρχονται από τη Γερμανία, την Ελβετία και το Βέλγιο. Μέλι σε ασφράγιστες κηρήθρες συγκεντρώνει μεγαλύτερη ποσότητα Bromopropylate απ’ ότι σε σφραγισμένες. Επίσης το κάψιμο των ταινιών σε άδειο πάτωμα πάνω από τη γονοφωλιά μειώνει την ποσότητα που παραμένει στο μέλι (Taccheo et al, 1988a). Η ονομασία του εμπορικού σκευάσματος είναι Folbex VA και παρασκευάζεται από την Giba-Geigy. Η διαπίστωση ότι είναι πολύ σταθερό στο μέλι και στο κερί καθώς και η αργή αποδόμηση, ανάγκασε τους Ευρωπαίους μελισσοκόμους να το εγκαταλείψουν και να στραφούν σε φάρμακα πιο φιλικά στο περιβάλλον και τον καταναλωτή. Λόγω της μη χρήσης του δε θεωρήθηκε αναγκαίος ο καθορισμός Α.Ε.Ο.Υ. από την Ε.Ε. Μερικές χώρες όμως όρισαν δικά τους Α.Ε.Ο.Υ. (πίνακας 1) και είναι από τις λίγες περιπτώσεις φαρμάκων στη μελισσοκομία που βρέθηκαν δείγματα με συγκεντρώσεις υψηλότερες των Εθνικών Α.Ε.Ο.Υ. (πίνακας 5). Υπάρχουν περιπτώσεις που το συγκεκριμένο σκεύασμα πουλήθηκε σε Έλληνες μελισσοκόμους ως εγκεκριμένο, γι’ αυτό απαιτείται μεγάλη προσοχή από όλους τους αρμόδιους φορείς. Παρά την παράνομη διάθεση του στην ελληνική αγορά, δε βρέθηκαν δείγματα με υπολείμματα της συγκεκριμένης δραστικής τα έτη 2003-2004 (Karazafiris et al, 2005b).

malathion

Χρησιμοποιείται αρκετά από τους Έλληνες μελισσοκόμους. Είναι ιδιαίτερα μελισσοτοξικό φάρμακο και αυτός είναι ο λόγος που απαιτείται μεγάλη προσοχή κατά την εφαρμογή του. Μια ελάχιστα αυξημένη δόση μπορεί να αποβεί μοιραία για το μελίσσι, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για την υγρή μορφή του. Εργασίες όσον αφορά την αποδόμηση του έχουν γίνει από τους Θρασυβούλου και Παππά (1988), καθώς επίσης και από τους Μπαλαγιάννη και Σαντά (1989). Τα αποτελέσματα των δυο εργασιών συγκλίνουν μεταξύ τους, προσδιορίζοντας το χρόνο αποδόμησης στους τρεις μήνες. Επίσης μελετήθηκε η επίδραση του χώρου αποθήκευσης στη συγκέντρωση του φαρμάκου αλλά δε διαπιστώθηκαν διαφορές. Ο χρόνος αποδόμησης ήταν ίδιος, είτε το μέλι διατηρούνταν σε θερμοθάλαμο, είτε σε κοινή αποθήκη. Κατά τους ελέγχους που έγιναν στα μέλια της ελληνικής αγοράς δεν βρέθηκαν αξιοσημείωτες περιπτώσεις επιβαρημένων προϊόντων. Στην μία περίπτωση, σε σύνολο 50 δειγμάτων, μόλις στο 4% υπήρχαν ανιχνεύσιμες ποσότητες μαλάθειου (Μπαλαγιάννης, Σαντάς, 1989). Σε άλλη εργασία, που αναλύθηκαν 61 δείγματα μελιού, τα 7 είχαν υπολείμματα μαλάθειου μέχρι 0.005 mg/kg (Θρασυβούλου και συν, 1985). Τέλος, η δραστική ουσία malathion ανιχνεύτηκε στα 22 από τα 331 δείγματα μελιού που αναλύθηκαν στο εργαστήριο Μελισσοκομίας-Σηροτροφίας του Α.Π.Θ. τα έτη 2003-2004 (Karazafiris et al, 2005).
Στην Κούβα, όπου έγινε μια αντίστοιχη εργασία από τους Pelayo et al (1987), βρέθηκαν 12 επιβαρημένα δείγματα σε σύνολο 110. Οι συγκεντρώσεις της δραστικής ουσίας δε ξεπερνούσαν τα 0.02 mg/kg. Στις υπόλοιπες χώρες η χρήση του μαλάθειου δεν είναι διαδεδομένη και γι’ αυτό δεν παρουσιάζει επιστημονικό ενδιαφέρον. Ένας τεχνητός τρόπος διάσπασης του μαλάθειου που δοκιμάστηκε από τους Θρασυβούλου και συν (1989), είναι η θέρμανση του μελιού. Πιο συγκεκριμένα θέρμανση στους 75 oC για χρονικό διάστημα πέντε λεπτών είχε ως αποτέλεσμα την μείωση του φαρμάκου κατά 23% σε σχέση με τον μάρτυρα. Δεν πρέπει βέβαια να παραγνωρίζουμε το γεγονός της αρνητικής μεταβολής της ποιότητας του προϊόντος, καθώς η HMF αυξήθηκε κατά 32% και η διαστάση μειώθηκε κατά 27%. Τα αποτελέσματα της παραπάνω εργασίας παρατίθενται στον πίνακα 6.

 

ΜΕΤΡΑ ΠΟΥ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΛΑΒΕΙ Ο ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΟΣ ΓΙΑ ΝΑ ΠΕΡΙΟΡΙΣΕΙ ΤΑ ΥΠΟΛΕΙΜΜΑΤΑ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ΣΤΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΤΗΣ ΜΕΛΙΣΣΑΣ  

– Να περιορίσει όσο γίνεται τη χρήση των επικίνδυνων δραστικών ουσιών και να στραφεί σε φυσικές ουσίες όπως η μενθόλη, η θυμόλη, το γαλακτικό, το φορμικό, το οξαλικό οξύ κ.α
– Να αλλάζει συχνά τις παλιές κηρήθρες
– Να μην τρυγά μέλι από τη γονοφωλιά ή από πλαίσια που έρχονται σε επαφή με το· φάρμακο
– Τα πλαίσια μελιού μονώροφης κυψέλης που θα δεχτεί θεραπευτική αγωγή να απομακρύνονται από το μελίσσι. Σε περίπτωση που παραμένουν να χρησιμοποιείται το μέλι ως τροφή των μελισσών
– Όλα τα σκευάσματα να χρησιμοποιούνται σύμφωνα με τις οδηγίες της παρασκευάστριας εταιρείας
– Να μεσολαβεί μεγάλο χρονικό διάστημα μεταξύ επέμβασης και τρύγου
– Να προτιμώνται για συλλογή μελιού περιοχές με φυτά που δεν ψεκάζονται όπως θυμάρι, ερείκη και πεύκο. Να αποφεύγονται καλλιέργειες όπως το βαμβάκι, οι ηλίανθοι και οι πορτοκαλιές, ιδιαίτερα όταν ασκείται βιολογική γεωργία.
– Να χρησιμοποιεί κερί απαλλαγμένο από υπολείμματα για να φτιάξει φύλλα κηρήθρας·
– Να διαυγάζει καλά το μέλι μετά τον τρύγο·
– Μέλι ύποπτο για ύπαρξη υπολειμμάτων να δίνεται για τροφή στις μέλισσες ή να παραμένει 6-8 μήνες αποθηκευμένο πριν διατεθεί στο εμπόριο. Στο διάστημα αυτό κάποια από τα φάρμακα αποδομούνται
– Να μην εφαρμόζει φάρμακα με ανορθόδοξες μεθόδους που δεν έχουν διερευνηθεί επιστημονικά
– Οι υποκαπνιστικές ταινίες να καίγονται σε άδειο πάτωμα πάνω από τη γονοφωλιά και όχι μέσα σ’ αυτήν
– Να απομακρύνει πλαίσια με ασφράγιστο μέλι πριν από τις επεμβάσεις με φάρμακα
 
Πηγή: melinet.gr, ΥΠΟΛΕΙΜΜΑΤΑ ΣΤΟ ΜΕΛΙ ΚΑΙ ΣΕ ΑΛΛΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΚΥΨΕΛΗΣ Καραζαφείρης Εμμανουήλ & Τανανάκη Χρυσούλα